Ne tip mobilyalar ürettiklerine ve kullandıklarına bakmadan evvel Persleri kısaca tanımak yararlı olur. MÖ 7’nci yüzyıl civarında Büyük Kyros’un Med İmparatorluğu’na son vermesiyle temelleri atılan Akamenid (Akhaimenid) İmparatorluğu, batıya gerçek ilerleyişinde önüne çıkan Yeni Babil ve Lidya krallıklarını yutarak Atina’ya kadar varır. MÖ 6’ncı yüzyılın ortalarına gelindiğinde İran’daki Akamenid hanedanından Anşan’ın hükümdarı ‘Büyük Kyros’, geniş toprakları fethetmeye girişir ve sonuçta tek bir hükümdarın hakimiyeti altında, çeşitli halkların oluşturduğu ve bugün ‘tarihin birinci imparatorluğu’ olarak tanımladığımız hükümdarlığı kurar. Büyük Kyros, kendisini bir silindir mühür üzerinde şu sözlerle tanıtır: “Ölümsüz kral ailesinin bir ferdi”. Büyük kral, Perslerin büyük rabbi olan, ismi ‘bilgeliğin hükümdarı’ manasına gelen Ahura Mazda’nın muhafazası altındadır. Bu devletin hudutları en geniş vaktinde batıda Balkanlar ve Mısır’a, güneydoğuda da Pakistan’a kadar uzanırdı. Anadolu da yaklaşık iki yüz yıl boyunca yani MÖ 546’da Lydia Krallığı’nın düşüşünden MÖ 334’te Büyük İskender’in doğu seferi sonucunda yıkılmasına kadar Akamenid hakimiyeti altında kaldı. Bu iki yüz yıllık süreç içinde Akamenid İmparatorluğu inançsal ve kültürel rastgele bir baskı uygulamayan bir idare anlayışıyla, topraklarına kattığı halkların yalnızca karakterlerini müdafaasına yardımcı olmakla kalmadı, ayrıyeten değerli ustaları imparatorluğun idari merkezine getirterek onlardan beslendi…
Persler, hakimiyetlerinin altındaki ülkeleri eyaletlere bölerek ve bu eyaletlere valiler atayarak yönetim ederlerdi. Stratejik açıdan değerli birtakım eyaletlerin valilerini merkezden, hatta saray erkanından atamakla birlikte öbür birçoğunun yönetimini ise mahallî yöneticilere bıraktılar. Üzerinden geçen ve yerleşen halkların karakterinden ebediyen beslenmiş Anadolu merkezleri, Akamenid saray yaşantısından da etkilendi ve çeşitli ögeleri devşirerek günümüzde ‘Anadolu-Pers’ sıfatıyla tanımlanan bir maddi kültür ortaya çıkardı.
HALKIN GÜNLÜK ÖMRÜNE DAİR TASVİRLER AZ
Ne yazık ki Akamenid periyodundan günümüze, halkın günlük olarak kullandığı mobilyalara dair çok az bilgi var. Ahşap materyalin bugüne kadar Pers merkezlerinde yürütülen hafriyatlarda tanımlanabilecek halde ele geçmemiş olması, bu bilgi eksikliğinin en büyük sebebi. Bunun yanında Pers sanatının merkezi bir anlayış ile neredeyse törensel ya da resmi tasvirlerden ibaret olması; hasebiyle halkın günlük hayatına dair Mısır yahut Yunan sanatının tersine fazla tasvir bulunmaması da değerli bir etken olmalı.
Neyse ki Birinci Çağ kaynakları, Perslerin son derece görkemli ve kıymetli materyallerin kullanıldığı mobilyaları hakkında birtakım bilgiler aktarıyor. Herodot, Yunanların MÖ 495’te Plataia’da Perslere karşı kazandığı zaferden sonra, Pers generali Mardonius’un kampının yağmalanışını anlatırken çadırların gümüş ve altın mobilyalarla dolu olduğunu söyler. Ayrıyeten Ksenophon, Kyrou Paideia ve Anabasis’te Perslerin lüks eşyalarından bahsederken ‘gümüş bacaklı sedirleri’ de sayarlar.
Dolayısıyla Akaimenid mobilyaları ile ilgili bilgilerimiz kabartma heykeltıraşlık yapıtlarına ve saray kazılarında seçkin olarak ele geçmiş olan metal mobilya aksamlarına dayanır.
Pazırık halısı Persepolis’te MÖ 330’da Büyük İskender ve ordusunun kuşatması sonucunda çıkan yangında mobilyalar da dahil olmak üzere her şey yandı. Buna rağmen kömürleşmiş kalıntılar ortasında görülebilen kumaş izleri, dokumanın ne kadar gelişmiş olduğunu ispatlar. Ksenophon, Kyrou Paideia’da Akamenid hakimiyeti altındaki Sardis kentinin halılarıyla gurur duyduğunu aktarır. İmparatorluğun kuzey bölgelerindeki steplerdeki kurgan mezarlarda ele geçen arkeolojik kalıntılar da bunu doğrular niteliktedir. Pazırık halısı, en düzgün korunmuş örneklerden biridir; dokuma teknikleri, renklerin canlılığı, süvariler, hayvanlar, karışık mitsel canlılar ve bitkisel motifler içeren bezeklerin çeşitliliğiyle keşfedildiği günden beri çok ilgi görür.
Aslına bakılırsa saraylardaki ve soyluların konutlarındaki pahalı mobilyalar dışında, sıradan halkın konutlarında daha fazla minderler, döşekler ve halılar kullanılıyordu. Meskenler çoklukla halılarla kaplı olurdu, yerde oturmak ve uyumak yaygın alışkanlıklardı. Ahşap mobilya kullanımı İran’da çok uzun bir müddet saraylıların ve soyluların monopolünde üzereydi. Lakin Kaçar Hanedanlığı ve Pehlevi periyotlarından itibaren bu lüks eşyalar orta ve üst sınıf meskenlerde de yayılmaya başladı.
Akamenid periyotta ahşabın savaşta, tarım faaliyetlerinde, gemi ve konut imalinde çokça kullanıldığını biliyoruz. Büyük hükümdarın kabartmalardaki süslü mobilyalarına bakacak olursak ahşap işçiliğinin (tornacılık ve kakma) ne kadar ileri seviyede olduğu rahatça anlaşılabilir.
HAYVAN FİGÜRLERİ VE ÇİÇEK MOTİFLERİ ÇOK SIK KULLANILIRDI
Pers mobilyalarının temel bileşenleri olan kimi ögeler epeyce eski geleneğe sahipti. Aslan pençesi yahut boğa toynağı motifi, MÖ 3’üncü binyıldan itibaren Mısır ve Mezopotamya’da sıkça rastlanan bir ögeydi. Ancak Pers mobilya bacağı dizaynına en yakın örnekler geç 2’nci binyıl, erken 1’inci binyıl Asur ve Urartu kontekstlerinde karşımıza çıkar. Aslan pençesi motifli mobilya kalıntıları Toprakkale, Altıntepe, Kayalıdere ve Nimrud üzere Urartu yerleşmelerinde de görülür. Örneğin, Toprakkale’den tüm olarak korunagelmiş ve şu anda British Museum’da bulunan bir aslan pençesi Akamenid formların öncülü olarak kıymetlendirilir; bir yatak yahut masaya ilişkin olabilir. Altıntepe’de, her ayağının üzerinde uzanan birer aslan figürünün yer aldığı fildişinden bir üç ayaklı masa ele geçti. Aslanlar bir sıra aşağı sarkan yaprağın üzerine yerleşir. Bu düzenlemenin birebirini Pers mobilya bacak tertibinde de görürüz. Diğer bir emsal noktaysa yaprak dizinin çabucak altındaki yumrulardır.
Akamenid sanatının, hakimiyeti altındaki halklardan devşirerek bünyesine aldığı ögelerle beslendiğini görüyoruz. Bu potaya öncelikle çeşitli Pers kabilelerinin sanatı eklendi, böylece bitki ve hayvanların soyut, sembolik bir formu ortaya çıktı. Hayvan figürleri ve çiçek motifleri Akamenid devir mobilyalarında da çok sık kullanılan öğelerdi.
Mobilyaların betimlendiği yapıtlarda sıklıkla karşımıza oturan figürler çıkar. Bunların giysileri ve etraflarındaki kişi ve eşyalara bakınca yüksek toplumsal statüleri ve hükmeden duruşları göze çarpar. Oturan bu figürler çoğunlukla başkentteki merasimleri ve kraliyet ziyaretlerini betimler. Bu tip sahnelerin temel bileşenlerinden taht, yerden hayli yüksekte durur. Münasebetiyle karşısında küçük bir ayak taburesi olması kaçınılmazdır.
Bu mobilyalar yüksek kalite ahşaptan, dekoratif kakma fildişi ve kemik modüller ile metal aksamlardan oluşuyordu. Bilhassa taht ve ayak taburelerinin ayakları yaygın olarak aslan pençesi biçimindeydi. Yabanî hayvan pençeleri günümüz klasik mobilyalarında bile hala karşımıza çıkar. Aslan güç ve ateşi simgeler, tıpkı vakitte saflık, yürek ve ideali için kendini feda etmeyi de çağrıştırır. Tüm bu sembolizm hükümdarın mobilyalarının ayakları için biçilmiş kaftan üzeredir.
Büyük hükümdarın görselleştirilmesinde en yaygın motif olan arkalıklı tahtlar ortasında en uygun korunagelmiş olan Persepolis Hazine Binası üzerindeki I. Darius kabartmasıdır. Bu yapıtta mobilyanın bezemeleriyle ilgili tüm ayrıntılar rahatlıkla görülebilir. Toplantı Salonu, Yüz Sütunlu Salon ve Persepolis’teki Apadana’da betimlenen tahtlar, düz arkalıklı ve kolçaksızdır. Taht betimlerinin neredeyse hepsinin bacağında, yumrular, aşağı sarkan yapraklar ve aslan pençesi içeren birebir bezeme programı görülür.
I. Darius kabartması, Persepolis Hazine Binası. ZİYAFET SAHNELERİNDE KLİNELER, TAHTLAR, TABURELER VE AYAK TABURELERİ
Anadolu’nun Pers hakimiyeti altında olduğu yaklaşık 200 yıllık süreç içinde bilhassa heykeltıraşlık yapıtlarında mahallî yahut Yunan sanatkarların elinden çıkma, ancak ağır olarak Pers motifleri ve figürleri içeren ‘melez’ bir sanat anlayışını görüyoruz. Bu sentezin sonucunda ortaya çıkan kabartma yapıtlarda Akamenid mobilyalarının betimlerine de sıklıkla rastlıyoruz. Bilhassa adeta bir standart haline gelen ziyafet sahnelerinde klineler (yatak), tahtlar, tabureler, masalar ve ayak tabureleri karşımıza çıkar.
Bugün Bursa Arkeoloji Müzesi’nde bulunan anthemionlu bir mezar stelinin en üst frizinde bir ziyafet sahnesi vardır. Başkalarına nazaran biraz daha büyük betimlenmiş biri erkek biri bayan iki figür bir klinenin üzerindedir. Erkek, klinenin sağ üst köşesinde üst üste konmuş üç mindere yaslanmıştır. Klinenin üzerinde, bacaklarının büyük kısmını kapatan bir örtü serilidir. Klinenin önünde ise bayanın ayaklarını bastığı hayvan pençesi biçimli ayaklara sahip bir ayak taburesi yer alır. Sahnenin en sağında, iki bayan, arkalıksız bir tabure üzerinde art geriye oturmuşlardır. Bu tabure şişkin bir oturma minderine sahiptir ve bacaklarında torna işi yumrular vardır. Kabartma son derece aşınmış ve kaba ayrıntılara sahip olsa da taburenin ayakları, Pers mobilyaları için tipik bir motif olan aşağı sarkan yaprak çelengi formunu andırır. Sahnede yer alan öteki bir mobilya ise en solda yer alan ve üzerine krater gibisi bir servis kabı konmuş olan üç ayaklı uzun ve dar bir masadır. Masanın birbirine yatay bir kasnakla bağlı olan uzun bacakları ayağa gerçek hafif bir kavisle dışa açılır. Bu stel, anthemionun tipolojik özellikleri, klinede uzanmakta olan adamın duruşu, stel için MÖ 6’ncı yüzyıl tarihini verir.
Çanakkale-Biga’da bir tümülüsten ele geçen, MÖ 500-490’a tarihlenen Polyksena Lahdi’nin uzun yüzlerinden birinde bir taht, kısa yüzlerden birinde ise bir kline vardır. Taht, kolçaksız ve düz arkalıklıdır. İki tane kanatlı erkek figürü tarafından taşınır. Mısır, Fenike, Assur, Urartu ve Akamenid sanatlarında insanların ve mitolojik varlıkların tahtı taşıdığı betimlere rastlansa da taşıyıcı olarak kanatlı erkek figürlerinin kullanıldığı bilinen öteki bir örnek yoktur. Bunu, ‘doğudan’ bir tesir olarak kıymetlendirebiliriz. Kısa yüzlerden birinde ise bir kline üzerinde karşılıklı oturan iki bayan figürü vardır. Klinenin üzerinde bir şilte ve minder, altında ise ayaklarını koydukları geniş bir ayak taburesi vardır. Klinenin çeşitli yumru kombinasyonlarıyla bezeli bacak şeması, torna işi mobilya bacakları için tipiktir.
Ksanthos’ta ele geçen ve bugün British Museum’da sergilenmekte olan Harpy Anıtı’nın mezar odasını çevreleyen kabartmalarında çok sayıda mobilya betimini görebiliriz. Anıtın, mobilya tasvirleri açısından en güçlü yüzünde sahnenin iki ucunda taht üzerinde oturan birer bayan figürü yer alır. Koçbaşı, sfenks, boynu aşağı gerçek kıvrılmış kuğu başı ve Dor sütunu üzere çok çeşitli bezeme öğelerine sahiplerdir. Bayanların ikisi de ayaklarını birer ayak taburesi üzerine yerleştirmiş, kalın minderler üzerinde otururlar.
PERS MOBİLYA DİZAYNININ YANSIMASI
Eski Çağ’da Paphlagonia Bölgesi hudutları içinde kalan günümüz Kastamonu’sunda bulunan, bir yüzü kabartmalı mimari blok üzerindeki sahne, Anadolu-Pers mezar stellerindeki ziyafet sahnelerinin tipik şemasına sahiptir: bir klinede uzanan bir erkek, birebir klineye, erkeğe dönük biçimde oturmuş bir öteki figür. Klinenin sırf bir bacağı açıktadır. Bacak, başka örneklerde görülmeyen bir profile sahip olmakla bir arada yeniden de Pers mobilya dizaynını yansıtır. Bu sahnede bir de iki bacağı görünen servis masası vardır. Bu kabartmayı, taşra işçiliğinden ötürü tarihlemek son derece güç olsa da MÖ 5’inci yüzyılın birinci yarısına ilişkin olduğunu söyleyebiliriz.
Harpy Anıtı kabartmalarından birtakım mobilyalar. Daskyleion etrafında ele geçmiş olan ve bugün İstanbul Arkeoloji Müzesi’nde sergilenen anthemionlu bir mezar steli, tipik bir Pers-Anadolu sentezi eseridir. Üzerinde iki sahne vardır. Bunlardan üstteki otomobilli bir cenaze alayı, alttaki ise bir ziyafet sahnesidir. Ziyafet sahnesi, mezar sahibinin kline üzerine uzandığı, bir bayanın ona dönük biçimde tıpkı klinenin üzerinde oturduğu ve etraflarında hizmetkarların bulunduğu klasik ziyafet sahnesi şemasına sahiptir. Sahnenin ortasında tüm heybetiyle duran klinenin üzerinde bacaklarının büyük kısmını kapatan bir örtü vardır. Üzerinde ise mezar sahibinin dayandığı üst üste iki kalın minder vardır. Kline, doğuya has torna işi yumrularla kaplı yuvarlak bacaklara sahiptir. Oturmakta olan bayan, ayaklarını alçak bir ayak taburesinin üzerine basar. Ayak taburesinin ayakları, her ne kadar kabartmanın işçiliğindeki ağır lokal karakterden ötürü anlamak güç olsa da aslan pençesi biçiminde üzeredir. Sahnenin en sağında çok uzun üç bacağı olan bir masa yer alır. Üzerinde de dinos’a (içki karıştırma kabı) benzeyen bir kap vardır. Daskyleion’dan kabartmalı bir mezar steli.
Kastamon’da kabartmalı bir mezar steli Pers Lykiasının en görkemli anıtlarından biri olan Nereidler Anıtı Ksanthoslu bir yöneticiye aittir ve kabartmaları bugün British Museum’da sergilenir. Dört tarafını çevreleyen frizler ve özgür heykellerle bezenmiş bir yapıdır. Kabartmalardan kimilerinde, mobilyaların betimleri karşımıza çıkar. Bu betimlerden Pers karakterini en çok hissettireni Küçük Podyum Frizi’nin batı yüzünün en solunda betimlenmiş, taburede oturan taçlı ve sakallı bir Persli’dir. Uzunca bir örtü, üzerinde oturduğu taburenin bacaklarını yarısına kadar örter. Açıkta kalan kısımdan bacakların eklem kısmı de işlenmiş aslan pençeleriyle son bulduğu görülür. Persli, ayaklarını son derece alçak bir ayak taburesi üzerine koymuştur. Stilistik değerlendirmeler sonucunda Nereidler Anıtı’nın MÖ 4’üncü yüzyıl başlarına ilişkin olduğu düşünülmüştür.
PERS SARAYLARINDAKİ MOBİLYALAR GÜNÜMÜZE ULAŞAMADI
Şüphesiz Pers saraylarında çok ölçüde ve çeşitli mobilya kullanılıyordu. Ancak bunlar Makedonların istilası sırasında tahrip edildi yahut vakit içinde iklimsel şartlara direnemedi, hasebiyle günümüze de ulaşamadı. Mobilyalardan arta kalan kalıntılar, metal aksamlar, bezemelerinde ve kaplamalarında kullanılan daha sağlam materyallerden yapılmış kesimlerdir.
British Museum’da bulunan ve bir tabureye ilişkin olduğu düşünülen mobilya kesimi, çok nadir rastlanan ahşap örneklerden biridir. Bu kesimin da Mısır’dan geldiği ve 27’nci Hanedanlık periyoduna ilişkin olduğu iddia edilir. Bu devir, Mısır’ın Pers hakimiyeti altında olduğu bir devirdir. Bilhassa aslanın tipi, kuşkuya yer bırakmayacak halde Pers tesirlidir. Bir bacak kesimi olduğu son derece açıktır. Ağzı açık kükremekte olan bir aslanın başı, göğsü ve ön bacaklarından oluşur.
Anadolu’daki tümülüsler, her ne kadar farklı kültürün sentezi bir gömü geleneğinin eseri olsa da Biga tümülüslerinden Dedetepe Tümülüsü’nde bulunan mobilya bacakları açıkça Pers tesirlidir. Tek bir mezar odasına sahip olan tümülüsün, MÖ 480-460 yıllarına ilişkin olduğu düşünülür. Soyulmuş olmasına karşın mezar odasından pek çok buluntuyla birlikte beş adet ahşap mobilya bacağı ele geçmiş, ama bu bacaklardan yalnızca üçü nispeten sağlam olarak korunagelmiştir. Ne cins bir mobilyaya ilişkin olduklarıyla ilgili kesin bir görüşe varılamasa da klinelerin önüne konan küçük masalara ilişkin olabilecekleri düşünülebilir. Bu tip küçük masalara, cenaze ziyafeti sahnelerinde sıkça rastlanır. Bunların masa değil de bir klineye ilişkin olması ise, büyük bir yükü taşıyabilecek kadar güçlü olmadıkları için pek mümkün görünmez. Bacakların en yakın benzerilerini MÖ 5’inci yüzyılın birinci çeyreğine ilişkin olan Persepolis kabartmalarında görebiliriz.
PERSLER, LÜKS HAYAT ŞEKİLLERİNİ BERABERLERİNDE GETİRDİLER
Plataia Savaşı sırasında Perslerin altın ve gümüş kaplamalı sedir ve masalarını beraberlerinde getirdiklerini biliyoruz. Ksenophon da Perslerin seferleri sırasında lüks ömür stillerini beraberlerinde getirdiğini aktarır ve Pers savaşlarından sonra Pers çadırlarını anlatırken gümüş ayaklı klinelerden sıklıkla bahseder. Bu kaynaklardan Perslerin seferlerinde şık mobilyalarını da yanlarında taşıdıkları sonucuna varılır.
Akamenid mobilyalarının karakteristik özellikleri bacaklarda toplanmıştır. Bu bacaklar uzun bir Yakın Doğu geleneğinden gelir. Bunlar, tornada işlenen ahşap elemanların dekoratif bir yorumu olarak kıymetlendirilir. Ahşap çoklukla metal ile kaplanırdı, hatta ayak bazen büsbütün metalden olabiliyordu. Persepolis’i gün ışığına çıkaran Erich F. Schmidt, Persepolis Apadanası’nın güneyindeki depolarda bulduğu altın bantları ve kabaraları bu kıymetli metal ile kaplanan mobilyaların kalıntıları olarak yorumlar. Birinci Çağ mobilyaları üzerine çalışan bir araştırmacı olan Kyrieleis, Orta Doğu’nun gösterişli mobilyalarının metal modüllere sahip olduğunu söyler. Altıntepe’de ele geçen kalın metal halkalar, muhakkak ki bacak üzerindeki kabarık bombelere aittir. Münasebetiyle bu mobilya şemasının metal gereç kökenli olduğunu ileri sürer, ahşap örnekler bunların yalnızca imitasyonu olmalıdır. Ksenophon, Kyros’un tahtının büsbütün altın ve ahşaptan yapılma olduğunu net bir biçimde aktarır.
Lüks olarak tanımlanan mobilyalardan bazen Atina Akropolis envanter listelerinde de bahsedilir. Bu listeler üzerinde çalışan bir araştırmacı olan D. Thompson, açıklama ve düzenlemede altın hançerlerle bir ortada olduklarına bakılırsa Pers ganimetleri ortasında en azından torna işi bacaklı ve biri gümüş ayaklı olan beş taburenin bulunması gerektiğini belirtir.
Gümüş ayaklı tabure, form olarak Pers dizaynının bir eseri olmalıdır. Thompson’un belirttiğine nazaran, beş tabure için kullanılan ‘tornada işlenmiş’ sıfatı bunların Akamenid mobilyası olduğu konusunda bir delil olarak yorumlanır. Ayrıyeten Thompson, bu tip Pers ganimetinden elde edilen mobilyaların Athena ritüelleri ve Panathenaia sunu merasimlerine dahil edildiğini ve beraberinde hükümdarı güç sembolizmini getirdiğini ileri sürer.
PERS SARAY YÖNTEMLERİNE NAZARAN YAŞAMAYI TERCİH EDEN ANADOLU SOYLULARI
Anadolu’da yönetici ve soyluların, Pers saray yordamlarına nazaran yaşamayı tercih ettiklerini en bariz olarak gösteren eşyalar ortasında ahşap mobilyalar vardır. Bunun ana sebebi, mobilyaların hayat üslubunu ve pratiklerini birebir yansıtıyor oluşudur. Anadolu soyluları, anlaşıldığı kadarıyla hükümdarı temsil ettikleri diplomatik anlarda, yüksek arkalıklı tahtları ve ayak tabureleri ile Büyük Kral imgesinin bir yansıması olarak görünürler. Lakin ziyafet üzere günlük hayatı yansıtan sahnelerde kendi geleneklerini yansıtır biçimde klinelerinde uzanarak yer ve içerler.
*Araş. Gör. / Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü